Υπόστρωμα
Στους ποταμούς και τα ρυάκια που μεγαλώνουν τα φυτά, το είδος του υποστρώματος εξαρτάται από τις γεολογικές και περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή. Γι’ αυτό το λόγο τα υδρόβια φυτά απαντώνται σε αμμώδη, λασπώδη υποστρώματα ή και από χαλίκι, αναλόγως την περιοχή στην οποία μεγαλώνουν και αναπτύσσονται στη φύση. Στις περισσότερες περιοχές στη φύση, το υπόστρωμα είναι συνήθως θερμότερο από το νερό. Αυτό συμβαίνει γιατί η ζέστη από τον ήλιο απορροφάται και συγκρατείται από το υπόστρωμα. Οι διαφορές αυτές θερμοκρασίας είναι πολύ μικρές (της τάξης του ενός βαθμού Celsius), μια διαφορά όμως που είναι αρκετή για να δημιουργήσει ρεύματα μεταξύ του υποστρώματος και του νερού. Με την κίνηση αυτή του νερού, τα θρεπτικά συστατικά μεταφέρονται και κατακάθονται από το νερό στο υπόστρωμα, ώστε τα φυτά να έχουν συνεχή παροχή ιχνοστοιχείων στις ρίζες τους.
Στην φύση συχνά παρατηρείται το φαινόμενο όπου σε μια περιοχή έχουμε βλάστηση πολλών φυτών σε ομάδες, ενώ σε μικρή απόσταση λίγων μέτρων από τις ομάδες αυτές δεν υπάρχει ίχνος φυτού. Αυτό οφείλεται σε πηγές που αναβλύζουν μέσα από το υπόστρωμα και οι οποίες κυκλοφορούν νερό από άλλες περιοχές, το οποίο είναι πολύ πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά, οργανικές ενώσεις και μέταλλα. Τα φυτά προτιμούν τις περιοχές αυτές γιατί το υπόστρωμα είναι πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά και οι ρίζες τους βρίσκουν σε αφθονία ό,τι χρειάζονται για να αναπτυχθούν σωστά.
Το πυκνό λασπώδες υπόστρωμα σε ορισμένες περιοχές στη φύση παρέχει ένα πολύ καλό μέσο για να αγγιστρωθούν σε αυτό οι ρίζες των φυτών. Αυτού του είδους το υπόστρωμα απαντάται συχνά σε περιοχές όπου το ρεύμα του νερού είναι δυνατό. Έτσι, τα φυτά μπορούν να αγγιστρωθούν καλύτερα και να παραμείνουν στη θέση τους, χωρίς να τα παρασύρει το ρεύμα του νερού. Τα φυτά στις περιοχές αυτές φτιάχνουν μεγάλο και πυκνό ρίζωμα. Οι ρίζες των φυτών μεγαλώνουν και αναπτύσσονται σε πολύ μεγαλύτερη επιφάνεια στη φύση απ’ ότι στο υπόστρωμα του ενυδρείου μας. Γι’ αυτό το λόγο χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή όταν φυτεύουμε μεγάλα φυτά στα ενυδρεία μας όπως κάποια της οικογένειας των εχινόδορων, γιατί οι ρίζες τους μπορούν να καλύψουν ολόκληρο το υπόστρωμα και να “πνίξουν” τα υπόλοιπα φυτά του ενυδρείου. Καλό είναι μάλιστα, να βγάζουμε ανά διαστήματα τα φυτά αυτά από το υπόστρωμα και να κλαδεύουμε τις ρίζες τους ώστε να μην έχουμε τέτοιου είδους προβλήματα. Φυσικά, κλαδεύοντας τις ρίζες από ένα τέτοιο φυτό ανά διαστήματα έχει ως συνέπεια να μην φτάσει ποτέ το τελικό του μέγεθος, το οποίο θα έφτανε στο φυσικό του περιβάλλον.
Το υπόστρωμα στο ενυδρείο
Οι περισσότεροι χομπίστες θεωρούν την επιλογή υποστρώματος για το ενυδρείο τους απλή υπόθεση. Σκέτο χαλίκι ή άμμος απλά δεν αρκεί για τα φυτά! Τα φυτά χρειάζονται την παρουσία υποστρώματος στο ενυδρείο μας όχι μόνο ως μέσο για να κρατιούνται σε αυτό αλλά και ως πηγή από την οποία θα απορροφούν θρεπτικά συστατικά για τη σωστή ανάπτυξη και αναπαραγωγή τους. Δυστυχώς στον περιορισμένο χώρο του ενυδρείου είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατο να προσομοιάσουμε τις συνθήκες που επικρατούν στο υπόστρωμα στη φύση. Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες όταν τα φυτά δεν αναπτύσσονται σωστά είναι η έλλειψη ή απουσία κατάλληλου υποστρώματος. Ένα “καθαρό” και αδρανές υπόστρωμα δεν έχει την ίδια αποτελεσματικότητα όσον αφορά τη βιολογία με ένα “βρώμικο” και ενεργό υπόστρωμα. Στο καθαρό υπόστρωμα, επειδή το νερό κυλάει εύκολα ανάμεσα στους κόκκους του (είτε χαλίκι είναι αυτό, είτε άμμος), παρασύρει μαζί του τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται τα φυτά, “κρυώνει” τις ρίζες των φυτών και δημιουργεί μία πλούσια σε οξυγόνο περιοχή, η οποία δεν είναι επιθυμητή στα φυτά, αφού δυσκολεύει την ανάπτυξη των ριζών τους.
Μετά από την παραπάνω μικρή εισαγωγή θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί τι είδους υπόστρωμα είναι κατάλληλο για ένα ενυδρείο. Ερώτηση η οποία δεν μπορεί να απαντηθεί αψήφιστα και χωρίς να εξετάσουμε κάποιους βασικούς παράγοντες όπως το μέγεθος και το σχήμα των κόκκων του υποστρώματος, το βάθος του υποστρώματος και την περιεκτικότητά του σε μεταλλικά και οργανικά στοιχεία. Πολλά φυτά δεν χρειάζονται κάποιο “ειδικό” υπόστρωμα, ενώ υπάρχουν και άλλα τα οποία δεν χρειάζονται καθόλου υπόστρωμα. Παρόλα αυτά για τα περισσότερα φυτά η ύπαρξη ενός πλούσιου σε ιχνοστοιχεία υποστρώματος είναι βασική προϋπόθεση, προκειμένου να έχουμε την καλύτερη ανάπτυξή τους. Γι’ αυτό το λόγο τις περισσότερες φορές φροντίζουμε ώστε να μην χρησιμοποιούμε ένα “απλό” υπόστρωμα αλλά μία μίξη από υποστρώματα με διαφορετικές ιδιότητες.
Μέγεθος και σχήμα υποστρώματος
Αν το μέγεθος και το σχήμα των κόκκων του υποστρώματος δεν είναι το κατάλληλο, τότε θα υπάρχει πρόβλημα στην ανάπτυξη των φυτών. Ένα υπόστρωμα με μεγάλους κόκκους θα επιτρέπει στο νερό να κυλάει ανάμεσα από τους κόκκους του, παρασέρνοντας τα απαραίτητα ιχνοστοιχεία για τα φυτά. Επίσης, τα οργανικά απόβλητα που υπάρχουν στο νερό θα μαζεύονται στο κενό μεταξύ των κόκκων του υποστρώματος δημιουργώντας λασπώδεις αναερόβιες περιοχές. Η μεγάλη κυκλοφορία του νερού ανάμεσα από μεγάλους κόκκους “κρυώνει” τις ρίζες δημιουργώντας προβλήματα στο ρίζωμα των φυτών. Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τέτοιου μεγέθους υπόστρωμα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί μόνο σαν ένα λεπτό άνω στρώμα στο υπόστρωμα.
Αντιθέτως, αν οι κόκκοι του υποστρώματος είναι πολύ ψιλοί (λεπτοί), η κυκλοφορία του νερού ελαττώνεται πολύ με αποτέλεσμα να μην έχουμε κυκλοφορία θρεπτικών συστατικών από το νερό στο υπόστρωμα και να δημιουργούνται αναερόβιες περιοχές χωρίς οξυγόνο για τα φυτά, δημιουργώντας προβλήματα στο ρίζωμα των φυτών.
Θα μπορούσε να πει κανείς, πως ένα ιδανικό υπόστρωμα θα πρέπει να έχει μέγεθος κόκκων περίπου 1-3 χιλιοστά και να είναι στρογγυλεμένο για να μην τραυματίζει τις ρίζες. Προαιρετικά, για την καλύτερη τοποθέτηση και συγκράτηση θερμαντικών σωμάτων κάτω από το υπόστρωμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα στρώμα άμμου.
Ύψος υποστρώματος
Όσον αφορά το ύψος του υποστρώματος που θα χρησιμοποιήσουμε στο ενυδρείο μας, αυτό εξαρτάται από το είδος των φυτών που έχουμε σκοπό να τοποθετήσουμε. Αν τοποθετήσουμε φυτά με μεγάλο και πλούσιο ρίζωμα όπως εχινόδορα και κρυπτοκορίνες, τότε χρειάζεται να έχουμε αρκετό υπόστρωμα ώστε να μπορέσουν να αναπτυχθούν σωστά οι ρίζες των φυτών αυτών. Αν το υπόστρωμα δεν είναι επαρκές τότε οι ρίζες θα μπερδευτούν μεταξύ τους δημιουργώντας μια άμορφη μάζα και έτσι το φυτό δεν θα μπορεί να απορροφήσει τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται, ούτε και θα οξυγονώνονται σωστά οι ρίζες του, με αποτέλεσμα τη μη σωστή ανάπτυξή του. Γενικότερα τα φυτά που τοποθετούνται στο μπροστά μέρος του ενυδρείου μας δεν αναπτύσσουν μεγάλο ρίζωμα, γι’ αυτό κι ένας τρόπος να απλώσουμε το υπόστρωμα είναι να του δώσουμε λίγο ύψος μπροστά (~4 εκατοστά) και πηγαίνοντας προς το πίσω μέρος να το αυξάνουμε (έως 7-8 εκατοστά). Αυτή η τεχνική παρατηρείται συχνά μιας και δίνει προοπτική βάθους στο ενυδρείο μας.
Περιεκτικότητα υποστρώματος σε ανόργανα συστατικά
Τα φυτά χρειάζονται -αν και σε μικρές ποσότητες- ανόργανα συστατικά, συστατικά τα οποία είναι σχετικά δύσκολο να τους προσφερθούν από το υπόστρωμα. Υπάρχουν, βέβαια, υποστρώματα τα οποία είναι πλούσια σε ιχνοστοιχεία και περιέχουν τις απαραίτητες ποσότητες ανόργανων συστατικών που χρειάζονται τα φυτά. Τις περισσότερες φορές τα ανόργανα αυτά συστατικά και μέταλλα προστίθενται στο ενυδρείο μας με τις αλλαγές νερού, χρησιμοποιώντας νερό από τη βρύση. Όταν όμως οι αλλαγές νερού γίνονται με νερό από αντίστροφη όσμωση, τότε είναι υποχρεωτική η χρήση υγρών λιπασμάτων για να μπορούν να παίρνουν τα φυτά τα συστατικά που χρειάζονται.
Αξίζει να αναφερθεί πως το υπόστρωμα δεν θα πρέπει να περιέχει επιβλαβή ανόργανα συστατικά και ιδιαίτερα μεγάλες ποσότητες σε ασβέστιο. Ασβεστολιθικά υποστρώματα συνήθως χρησιμοποιούνται σε θαλασσινά ενυδρεία και δεν πρέπει ποτέ να χρησιμοποιούνται για φυτεμένα ενυδρεία γλυκού νερού, γιατί αυξάνουν την γενική και ανθρακική σκληρότητα, άρα και το pH, κάνοντας με αυτόν τον τρόπο δύσκολη την απορρόφηση θρεπτικών συστατικών και του διοξειδίου του άνθρακα από τα φυτά.
Οργανικά συστατικά στο υπόστρωμα
Η οργανική ύλη που περιέχουν τα υποστρώματα είναι συνήθως οργανικές θρεπτικές ουσίες από κατάλοιπα (κυρίως από τα ψάρια). Ένα υπόστρωμα χωρίς θρεπτικά συστατικά χρησιμεύει στα φυτά μόνο για να μπορούν να αγκιστρώνονται με τις ρίζες του και για κανέναν άλλο λόγο. Υποστρώματα πλούσια σε οργανικά συστατικά πωλούνται στο εμπόριο και μπορούν να τοποθετηθούν στο ενυδρείο μας είτε σε αναμεμιγμένα με το χαλίκι που θα χρησιμοποιήσουμε είτε σε στρώσεις κάτω από το χαλίκι. Προσοχή ωστόσο χρειάζεται στη χρήση τέτοιων υποστρωμάτων όπως τύρφης και φυλλοχώματος, ώστε να αποφευχθεί η υπερφόρτωση του ενυδρείου με πολλά οργανικά συστατικά.
Επιλογή υποστρώματος
Στο εμπόριο κυκλοφορούν πολλά και διαφορετικά είδη υποστρώματος πλούσια σε οργανικά και ανόργανα θρεπτικά συστατικά. Μπορούμε να έχουμε ένα αξιόλογα φυτεμένο ενυδρείο είτε χρησιμοποιώντας μόνο ενός είδους υπόστρωμα ή έχοντας αναμείξει 2 ή 3 διαφορετικά. Όταν αναμιγνύουμε περισσότερα από ένα υποστρώματα πρέπει να γνωρίζουμε τη χρήση του καθενός και αναλόγως να το τοποθετούμε στο σωστό σημείο. Το συχνό σκάψιμο και ανακάτεμα του υποστρώματος στο ενυδρείο μπορεί να προκαλέσει πολλά προβλήματα τόσο στα φυτά όσο και στην υγεία των ψαριών μας, ειδικά όταν το υπόστρωμα είναι πλούσιο σε οργανικά συστατικά, γι’ αυτό καλό είναι οποιεσδήποτε μεταφυτεύσεις και μετακινήσεις φυτών να γίνονται προσεχτικά και μόνο όταν κρίνονται απαραίτητες.
Υπόστρωμα για βάση
Αυτό χρησιμοποιείται μόνο αν σκοπεύουμε να χρησιμοποιήσουμε κάποιο θερμαντικό σώμα για το υπόστρωμα. Πρέπει να είναι αρκετά συμπαγές και ψιλό (έως 2mm) ώστε να μπορεί να συγκρατήσει το θερμαντικό σώμα στη θέση του. Θα πρέπει επίσης να χρησιμοποιούμε τόσο, όσο χρειάζεται για να καλύψει το θερμαντικό σώμα. Κατάλληλο υπόστρωμα για τέτοια χρήση είναι η λεπτή ψιλόκοκκη άμμος.
Κυρίως υπόστρωμα
Το κυρίως υπόστρωμα που θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε στο ενυδρείο μας είναι όχι μόνο για την αγκίστρωση του ριζώματος των φυτών σε αυτό, αλλά και για την απολαβή θρεπτικών συστατικών των φυτών από αυτό. Θα πρέπει να είναι τόσο “συμπαγές” ώστε να εμποδίζει την μεγάλη κυκλοφορία του νερού και την οξυγόνωση από μέσα του, αλλά και τόσο “αραιό” ώστε να μην πετρώνει και παράγονται τοξίνες. Το μέγεθός του θα μπορούσε να είναι της τάξης των 2-3 mm και μπορεί να αναμιχτεί με άλλα υποστρώματα πλούσια σε ιχνοστοιχεία και θρεπτικά συστατικά. Ως κυρίως υπόστρωμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε συνδυασμό δύο ή και περισσότερων υποστρωμάτων.
Υπόστρωμα εμπλουτισμένο με θρεπτικά συστατικά
Αυτού του είδους το υπόστρωμα δίνει στα φυτά συνεχή και μακροπρόθεσμη λίπανση. Αναλόγως την περιεκτικότητά του σε θρεπτικά συστατικά το ύψος του θα πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 1-4 εκατοστά. Θα πρέπει να τοποθετείται λίγο κάτω από την επιφάνεια του νερού, ώστε να μην διαλύονται τα συστατικά του στο νερό. Αυτό το είδος του υποστρώματος μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε σαν ενδιάμεσο αν χρησιμοποιούμε περισσότερα από ένα υποστρώματα, είτε να αναμιγνύεται με το κυρίως υπόστρωμα.
Υπόστρωμα επιφανείας
Αυτό θα είναι το υπόστρωμα που θα φαίνεται στο ενυδρείο μας. Είναι το κομμάτι του υποστρώματος που θα έρχεται σε άμεση επαφή με το νερό και ως επί το πλείστον δεν προσφέρει τίποτα στα φυτά. Τοποθετείται στο ενυδρείο μας καθαρά για αισθητικούς λόγους.
Είδη υποστρώματος
Στο εμπόριο κυκλοφορούν πολλά είδη υποστρώματος για ενυδρεία. Εδώ θα αναφέρω τα πιο γνωστά είδη που μπορεί κανείς να βρει στην Ελληνική αγορά.
Κοινό χαλίκι
Αυτό είναι το πιο γνωστό είδος υποστρώματος. Πρέπει να προσέχουμε ώστε οι κόκκοι του να είναι στρογγυλοί και λείοι ώστε να μην τραυματίζουν τα ψάρια. Το μέγεθος των κόκκων ποικίλει στο εμπόριο και μπορεί να είναι από μισό χιλιοστό έως και 5-6 χιλιοστά. Αν χρησιμοποιήσουμε μόνο κοινό χαλίκι για υπόστρωμα, θα πρέπει να προσέξουμε στην επιλογή του μεγέθους των κόκκων του, ώστε να μην είναι ούτε πολύ μεγάλοι, αλλά ούτε και πολύ μικροί για να μην μας δημιουργήσουν προβλήματα στην παρακράτηση θρεπτικών συστατικών για τις ρίζες των φυτών μας. Πρόκειται για υπόστρωμα το οποίο δεν παρέχει από μόνο του θρεπτικά συστατικά για τα φυτά μας και η μόνη λειτουργία του είναι στο να μπορούν οι ρίζες των φυτών να “γαντζώνονται” σε αυτό. Γι’ αυτό το λόγο η λίπανση με ταμπλέτες βυθού κρίνεται σχεδόν πάντα απαραίτητη, αναλόγως των φυτών που θα έχουμε στο ενυδρείο μας.
Χαλαζιακό χαλίκι
Το χαλαζιακό χαλίκι είναι ένα εντελώς ουδέτερο/αδρανές υπόστρωμα και πολλές φορές ιδανικό για χρήση ως κυρίως υπόστρωμα ή υπόστρωμα επιφανείας. Στο εμπόριο κυκλοφορεί σε διάφορα μεγέθη συνήθως από 1-3 χιλιοστά. Για μικρά ενυδρεία ή ενυδρεία με λίγα φυτά χωρίς απαιτήσεις, μπορεί να χρησιμοποιηθεί εξ ολοκλήρου χαλαζιακό χαλίκι ως υπόστρωμα αντί για κοινό χαλίκι.
Στοιχεία που το καθιστούν προτιμότερο από το κοινό χαλίκι είναι το μικρότερο μέγεθος των κόκκων του και η ουδετερότητά του.
Άμμος
Η ψιλή άμμος μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα αν χρησιμοποιηθεί ως μοναδικό υπόστρωμα στο ενυδρείο μας. Με την πάροδο του χρόνου μπορεί να δημιουργηθούν συμπαγείς σβόλοι άμμου, εμποδίζοντας την κυκλοφορία του νερού από μέσα τους και δημιουργώντας αναερόβιες περιοχές οι οποίες είναι πιθανό να ελευθερώσουν τοξίνες στο νερό μας. Μία λύση για να αποφύγουμε τη δημιουργία σβόλων είναι να ανακατεύουμε ελαφρά την άμμο ανά διαστήματα ώστε να μην αφήνουμε να δημιουργούνται αναερόβιες περιοχές. Πρέπει φυσικά να λάβουμε υπόψη μας πως τα περισσότερα φυτά δεν προτιμούν την ανατάραξη του υποστρώματος στο οποίο βρίσκονται.
Λόγω των μικρών κόκκων της η άμμος έχει την ιδιότητα να διανέμει τη θερμότητα από μία πηγή (π.χ. θερμαντικό σώμα βυθού) στη γύρω περιοχή της, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μικρά ρεύματα νερού στο υπόστρωμα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία σωστών αναερόβιων περιοχών χωρίς το φόβο δημιουργίας τοξινών στο υπόστρωμα.
Αυτό που θα πρέπει να προσέξουμε είναι η επιλογή της άμμου. Θα πρέπει να είναι απολύτως ουδέτερη και να μην περιέχει προσμίξεις ασβεστολιθικών υλικών που μπορούν να ανεβάσουν τη σκληρότητα στο νερό του ενυδρείου μας.
Υπόστρωμα με βάση τον πηλό ή τον λατερίτη
Στο εμπόριο κυκλοφορούν υποστρώματα με βάση τον λατερίτη ή τον πυλό. Αυτά είναι καλό να χρησιμοποιούνται ως πρόσθετα του κυρίως υποστρώματος που θα χρησιμοποιήσουμε στο ενυδρείο μας και σε πολύ μικρές ποσότητες σε σχέση με το κυρίως υπόστρωμα. Τα υλικά που περιέχει ένα τέτοιο υπόστρωμα συχνά είναι πολύ ψιλόκοκκα (σχεδόν σαν πούδρα) και έχουν χρώμα καφεκόκκινο. Περιέχουν και ελευθερώνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στις ρίζες των φυτών πολλά θρεπτικά συστατικά όπως ο σίδηρος. Πρέπει να χρησιμοποιούνται ως το κατώτερο επίπεδο υποστρώματος μιας και από εκεί απορροφούν οι ρίζες των φυτών τα θρεπτικά συστατικά τους. Προσοχή χρειάζεται κατά τη φύτευση και τις μεταφυτεύσεις φυτών ώστε να μην έρθουν τα υποστρώματα αυτά σε επαφή με το νερό γιατί τότε θα διαλυθούν τα συστατικά τους στη στήλη του νερού δημιουργώντας προβλήματα με φύκη, στην καθαρότητα του νερού κ.α.
Υποστρώματα πλούσια σε θρεπτικά συστατικά
Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερα υποστρώματα πλούσια σε θρεπτικά συστατικά κυκλοφορούν στο εμπόριο. Πρόκειται για υποστρώματα που έχουν ως βάση συνήθως λατερίτη και είναι εμπλουτισμένα με οργανικά και ανόργανα στοιχεία, τα οποία ελευθερώνονται στις ρίζες των φυτών για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα υποστρώματα αυτά που κυκλοφορούν, χρησιμοποιούνται συνήθως ως πρόσθετα του κυρίως υποστρώματος που θα χρησιμοποιήσουμε ή και σαν βασικό υπόστρωμα. Αν χρησιμοποιηθούν ως πρόσθετα του κυρίως υποστρώματος, τότε θα πρέπει είτε να τοποθετούνται κάτω από το κυρίως υπόστρωμα, είτε να αναμιγνύονται με αυτό.
Υποστρώματα με βάση το χώμα
Πρόκειται για υποστρώματα που έχουν ως βάση διάφορους τύπους χώματος (όπως για π.χ. φυλλόχωμα) και θα πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή, αφού λανθασμένη χρήση των συγκεκριμένων υποστρωμάτων μπορεί να δημιουργήσει πολλά και ποικίλα προβλήματα στο ενυδρείο μας και στο νερό του. Τέτοιου είδους υποστρώματα προτιμούνται από έμπειρους χομπίστες μια και περιέχουν μεγάλες ποσότητες άνθρακα και σιδήρου, στοιχεία που χρησιμοποιούν κατά κόρον τα φυτά για τη σωστή ανάπτυξή τους, καθώς και διάφορα άλλα ιχνοστοιχεία σε μικρότερες ποσότητες που ελευθερώνονται σιγά σιγά από το υπόστρωμα. Μια καλή αναλογία που θα μπορούσε κανείς να χρησιμοποιήσει με τέτοιο υπόστρωμα, είναι 3-4 εκατοστά σαν κατώτατο υπόστρωμα με βάση το χώμα και άλλα 2.5-3 εκατοστά από ψιλό χαλαζιακό χαλίκι από πάνω. Φυσικά δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως ανάλογα με το είδος των φυτών που θα βάλουμε στο ενυδρείο μας εξαρτάται και το ύψος του υποστρώματος, οπότε η παραπάνω αναλογία δεν αποτελεί πανάκεια.
Καλό είναι όταν αγοράζουμε τέτοιου είδους υπόστρωμα να προτιμούμε αποστειρωμένα σκευάσματα και όχι χώματα για κηπουρική, τα οποία μπορεί να περιέχουν λιπάσματα και πολλά βλαβερά συστατικά για το νερό του ενυδρείου μας και τα ψάρια μας. Λόγω της συνεχούς αποσύνθεσης των οργανικών συστατικών που περιέχουν τα υποστρώματα αυτά, απελευθερώνονται συνεχώς μικρές ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα. Γι’ αυτό και πολλοί χομπίστες που χρησιμοποιούν τέτοια υποστρώματα δεν χρησιμοποιούν συσκευές για περεταίρω προσθήκη CO2 στο νερό.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί πως τέτοιου είδους υποστρώματα τις πρώτες βδομάδες λειτουργίας τους στο ενυδρείο μπορεί να αποβάλλουν μεγάλες ποσότητες οργανικών στοιχείων (όπως η αμμωνία) στο νερό του ενυδρείου μας. Κι ενώ τα φυτά δεν έχουν πρόβλημα κάτω από αυτές τις συνθήκες, για τα ψάρια του ενυδρείου μας είναι πιθανόν να υπάρξουν προβλήματα έως και θάνατοι. Γι’ αυτό καλό θα είναι με την αρχική χρήση τέτοιων υποστρωμάτων να μένει το ενυδρείο χωρίς ψάρια για μια περίοδο 2-3 εβδομάδων, να υπάρχει φίλτρανση με ενεργό άνθρακα και να γίνονται συχνές αλλαγές νερού πριν τοποθετηθούν ψάρια στο ενυδρείο μας.
Αξίζει να σημειωθεί πως κάποιες εταιρείες έχουν πλέον προϊόντα που είναι ανάμιξη διαφόρων τύπων υποστρώματος, συνδυάζοντας ουδέτερο χαλίκι με υπόστρωμα πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά.
Χαλίκια με πολύ μεγάλους, μη στρογγυλεμένους ή/και χρωματιστούς κόκκους καλό είναι να αποφεύγονται!
Θέρμανση του υποστρώματος
Αν παρατηρήσουμε τι συμβαίνει στη φύση, θα διαπιστώσουμε πως το υπόστρωμα έχει λίγο ψηλότερη θερμοκρασία από το νερό. Η διαφορά αυτή θερμοκρασίας μεταξύ νερού και υποστρώματος βοηθά στην κυκλοφορία των θρεπτικών συστατικών προς τις ρίζες των φυτών. Ο τρόπος που θα μπορούσαμε να εξομοιώσουμε την κατάσταση αυτή σε ένα ενυδρείο είναι με τη χρήση θερμαντικού σώματος για το υπόστρωμα.
Πρόκειται για ένα θερμαντικό σώμα το οποίο δεν έχει συνήθως θερμοστάτη, μπορεί να χρησιμοποιείται συνέχεια και η κατανάλωσή του σε ρεύμα είναι πολύ μικρή. Το γεγονός ότι είναι μικρής θερμαντικής ισχύος έχει ως αποτέλεσμα τη θέρμανση της περιοχής του υποστρώματος χωρίς αυτό να επηρεάζει τη θερμοκρασία του υπόλοιπου νερού του ενυδρείου.
Το θερμαντικό αυτό σώμα τοποθετείται στη βάση του υποστρώματος και η στήριξή του γίνεται συνήθως με βεντούζες στο τζάμι του πάτου του ενυδρείου. Η ελαφρά ζέστη που παράγει έχει ως αποτέλεσμα την πολύ μικρή αύξηση της θερμοκρασίας του υποστρώματος που το περιβάλλει. Η θερμότητα αυτή ελευθερώνεται από το υπόστρωμα στο νερό του ενυδρείου δημιουργώντας ένα ρεύμα νερού όπου το πιο κρύο νερό πηγαίνει προς τις ρίζες των φυτών ενώ το πιο ζεστό ανεβαίνει προς την επιφάνεια του ενυδρείου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την μεταφορά θρεπτικών συστατικών στην περιοχή των ριζών των φυτών.
Ιδανικό υπόστρωμα για να μπορεί να κρατάει στη θέση του το θερμαντικό σώμα είναι για παράδειγμα λεπτόκοκκη άμμος. Το θερμαντικό σώμα δεν μπορεί να θεωρηθεί ζωτικής σημασίας για την σωστή και καλή ανάπτυξη των φυτών, αλλά είναι καλό να χρησιμοποιείται ιδιαίτερα αν υπάρχει κάποιο λεπτό στρώμα ενδιάμεσου υποστρώματος θρεπτικών συστατικών μεταξύ του υποστρώματος βάσης και επιφανείας, γιατί με αυτόν τον τρόπο μεταφέρονται εύκολα τα θρεπτικά συστατικά από το υπόστρωμα που βρίσκεται στην μέση προς τις ρίζες των φυτών.
Περιοχές με αναερόβιες συνθήκες στο υπόστρωμα
Πολλές φορές έχουμε αναρωτηθεί αν τελικά οι αναερόβιες περιοχές που δημιουργούνται στο υπόστρωμα του ενυδρείου μας κάνουν καλό ή κακό στα φυτά μας. Η απάντηση σίγουρα δεν είναι κατηγορηματική απαντώντας σε αυτό το ερώτημα με ένα ναι ή ένα όχι. Αρκεί να δούμε τα υπέρ και τα κατά των περιοχών αυτών για να μπορέσουμε να πούμε αν για το ενυδρείο μας η έκταση αυτή των αναερόβιων περιοχών κάνει καλό ή κακό στα φυτά μας.
Σε ένα υπόστρωμα πλούσιο σε οργανικά σίγουρα υπάρχει μεγάλος πληθυσμός σε βακτήρια τα οποία διασπούν τα οργανικά αυτά στοιχεία σε θρεπτικά συστατικά για τα φυτά. Το πλήθος των βακτηρίων αυτών έχει ως αποτέλεσμα την γρήγορη κατανάλωση του οξυγόνου της περιοχής, με συνέπεια τη δημιουργία αναερόβιας περιοχής στο υπόστρωμα. Στις αναερόβιες περιοχές που δημιουργούνται στο υπόστρωμα του ενυδρείου μας αναπτύσσονται διαφορετικών ειδών βακτήρια απ’ ότι στις αερόβιες, τα οποία έχουν την ικανότητα να μην χρειάζονται μεγάλες ποσότητες οξυγόνου για την ανάπτυξή τους, ακόμα και να παράγουν τα ίδια τις ποσότητες οξυγόνου που χρειάζονται. Τα αναερόβια βακτήρια δημιουργούν την έκλυση τοξικών αερίων εκ των οποίων το πιο εύκολα αντιληπτό είναι το υδρόθειο (H2S) λόγω της χαρακτηριστικής μυρωδιάς του (σαν κλούβιο αυγό). Τα τοξικά αέρια καταστρέφουν τις ρίζες των φυτών (σαπίζουν οι ρίζες), μπορεί να προκαλέσουν προβλήματα στην υγεία των ψαριών καθώς και να προκαλέσουν έξαρση της ανάπτυξης διαφόρων ειδών φυκών.
Από την άλλη, η ύπαρξη αναερόβιων περιοχών βοηθά ώστε τα θρεπτικά συστατικά του υποστρώματος να είναι πιο εύκολα αφομοιώσιμα από τα φυτά. Αυτό συμβαίνει γιατί η έλλειψη οξυγόνου στις περιοχές αυτές δεν επιτρέπει μοριακούς δεσμούς οξυγόνου με τα διάφορα ιχνοστοιχεία, δηλαδή τα ιχνοστοιχεία δεν οξειδώνονται, όπως για παράδειγμα ο σίδηρος, οπότε απορροφούνται πιο εύκολα από τις ρίζες των φυτών. Επίσης, τα βακτήρια που βρίσκονται στις αναερόβιες περιοχές καταναλώνουν τα νιτρικά αποβάλλοντας άζωτο, ένα απαραίτητο στοιχείο για την σωστή ανάπτυξη των φυτών.
Η ύπαρξη αερόβιων και αναερόβιων περιοχών στα διάφορα στρώματα του υποστρώματος μπορεί να έχει εξίσου θετικά αποτελέσματα. Όσο το υπόστρωμα δεν αποτελείται μόνο από συμπαγή λεπτόκοκκα υλικά αλλά υπάρχει μια ελαφρά κυκλοφορία νερού μέσα από αυτό, η οποία επιτυγχάνεται συνήθως με τη χρήση θερμαντικού σώματος για το υπόστρωμα, καθώς και το γεγονός ότι οι ρίζες των φυτών εκλύουν οξυγόνο, η ύπαρξη μεγάλων και επικίνδυνων αναερόβιων περιοχών δεν είναι εφικτή επιτρέποντας στα φυτά να προσλαμβάνουν ευκολότερα τα θρεπτικά συστατικά. Μικρές αναερόβιες περιοχές θα δημιουργηθούν στα σημεία που δεν υπάρχουν ρίζες φυτών. Αυτό όμως δεν είναι πρόβλημα αφού τα τοξικά αέρια που εκλύονται από αυτές τις περιοχές είναι πολύ λίγα και εκεί διασπώνται τα οργανικά στοιχεία για πιο εύκολη απορρόφηση από τις ρίζες των φυτών.
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε πως υποστρώματα που περιέχουν μικρές ποσότητες οξυγόνου είναι τα καλύτερα, αφού επιτρέπουν την ύπαρξη μικρών περιοχών με αναερόβιες συνθήκες αλλά και μεγάλων περιοχών με αερόβιες συνθήκες, αναλόγως πάντα και την ποσότητα/πυκνότητα των φυτών που έχουμε στο ενυδρείο.
Συντήρηση υποστρώματος
Μια σωστή επιλογή υποστρώματος συχνά απαιτεί ελάχιστη έως και μηδαμινή συντήρηση. Τις περισσότερες φορές και ειδικά αν το υπόστρωμα περιέχει θρεπτικά συστατικά καλό είναι να μην αναταράσσεται γιατί αυτά μπορεί να έρθουν σε επαφή με τη στήλη του νερού και να δημιουργήσουν ανεπιθύμητα προβλήματα στο ενυδρείο μας, όπως την εμφάνιση φυκών, το θόλωμα του νερού ή ακόμη και θάνατο των ψαριών μας. Όταν το ενυδρείο μας λειτουργεί καλά και τα φυτά μας αναπτύσσονται σωστά και χωρίς προβλήματα, η αλλαγή του υποστρώματος είναι κάτι που θα πρέπει να αποφεύγεται. Γι’ αυτό η σωστή επιλογή του υποστρώματος θα πρέπει να γίνεται από την αρχή κατά το στήσιμο του ενυδρείου.
Με το πέρασμα του χρόνου οργανικά κατάλοιπα συσσωρεύονται στο υπόστρωμα δημιουργώντας συμπαγείς περιοχές στις οποίες αναπτύσσονται αναερόβιες συνθήκες χωρίς καλό αερισμό και κυκλοφορία νερού σε αυτό. Σε ένα καλά στημένο και φυτεμένο ενυδρείο η μεγαλύτερη ποσότητα από αυτά τα κατάλοιπα διασπάται από τα βακτήρια με αποτέλεσμα την απορρόφηση των οργανικών θρεπτικών συστατικών από τις ρίζες των φυτών. Αυτά με τη σειρά τους αποβάλλουν μικρές ποσότητες οξυγόνου από τις ρίζες τους, γεγονός που βοηθά στην αποφυγή αναερόβιων συνθηκών στο υπόστρωμα. Παρόλα αυτά, τα οργανικά κατάλοιπα που συγκεντρώνονται στο πάνω μέρος του υποστρώματος μπορεί να μην μπορούν να διαλυθούν αρκετά γρήγορα από τα βακτήρια και να μην μπορούν να απορροφηθούν από τις ρίζες των φυτών μια και αυτές είναι συνήθως σε πιο χαμηλά στρώματα του υποστρώματος. Γι’ αυτό, ένα συχνό ελαφρύ ανακάτεμα του υποστρώματος που βρίσκεται στο πάνω μέρος (περίπου 1 εκατοστό από την επιφάνειά του) ή ένα σκούπισμα της επιφανείας του με κάποια σκούπα για ενυδρεία, είναι απαραίτητο προκειμένου να το διατηρήσουμε καθαρό και υγιές. Θα πρέπει να τονίσουμε πως μόνο το πάνω μέρος του υποστρώματος μπορούμε να το καθαρίζουμε και να το ανακατεύουμε συχνά και όχι όλο το υπόστρωμα!
Αν το υπόστρωμα που χρησιμοποιούμε είναι πολύ ψιλόκοκκο (μικρότερο από 2mm) τότε με τον καιρό θα έχουμε την παρουσία σβόλων. Αυτό οφείλεται στη μη καλή οξυγόνωση του υποστρώματος με αποτέλεσμα τη δημιουργία τοξικών αερίων που βλάπτουν τις ρίζες και τα οποία αέρια είναι προϊόντα της διάσπασης των οργανικών ενώσεων. Τα αέρια αυτά βλάπτουν τις ρίζες των φυτών και έτσι δημιουργούνται περιοχές που το νερό δεν κινείται και δημιουργούνται σβόλοι. Ένας απλός τρόπος για να ελέγχουμε το λεπτόκοκκο υπόστρωμά μας είναι να σπρώχνουμε το δάχτυλό μας κάθε μερικούς μήνες μέσα στο υπόστρωμα. Αυτό θα πρέπει να φτάνει μέχρι τον πυθμένα του ενυδρείου εύκολα και με λίγη πίεση. Αν παρατηρήσουμε ότι αυτή η διαδικασία συναντάει εμπόδια και δεν προχωράει το δάχτυλό μας εύκολα, τότε θα πρέπει να αναταράσσουμε ελαφρά την περιοχή εκείνη.
Τα θρεπτικά συστατικά που υπάρχουν στα υποστρώματα του εμπορίου με τον καιρό απορροφώνται από τα φυτά και χρειάζονται αντικατάσταση. Τα περισσότερα υποστρώματα του εμπορίου που περιέχουν θρεπτικά συστατικά διαρκούν περίπου 3 χρόνια. Από κει και πέρα τα θρεπτικά συστατικά αρχίζουν να εκλείπουν και χρειάζονται αντικατάσταση. Βέβαια το χρονικό αυτό όριο εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως το πόσο πυκνοφυτεμένο είναι το ενυδρείο, το είδος των φυτών που έχουμε σε αυτό, αν υπάρχει επιπλέον λίπανση στο νερό του ενυδρείου, το πλήθος και το μέγεθος των ψαριών, τις συνθήκες/παραμέτρους του νερού κ.α. Μπορούμε να ενισχύσουμε με θρεπτικά συστατικά το υπόστρωμα, τοποθετώντας ταμπλέτες λιπάσματος ανά τακτά χρονικά διαστήματα κοντά στις ρίζες των φυτών. Αν χρειαστεί να αλλάξουμε υπόστρωμα θα πρέπει πρώτα να βγαίνουν τα ψάρια από το ενυδρείο, να ξεφυτεύουμε με προσοχή τα φυτά, και αφού αλλάξουμε το υπόστρωμα και ξεθολώσει το νερό μας να ξαναφυτεύουμε τα φυτά και να βάζουμε τα ψάρια στο ενυδρείο με την παρουσία ενεργού άνθρακα στο φίλτρο για να απορροφήσει κατάλοιπα βλαβερά για την υγεία των ψαριών μας.
Βιβλιογραφία
– Encyclopedia of Aquarium Plants by Peter Hiscock
